Entri Populer

Sabtu, 26 Maret 2011

Nyukcruk Galur Batu Susun


Girimis mimiti miripis  sabada lengkah nyukcruk jalan satapak di lamping pasir Cingacung nu aya di tapel wates Desa Cikupa jeung Desa Talagasari Kecamatan Lumbung Ciamis. Najan wanci can manjing ka burit tapi panonpoe bangun teu walakaya nyingraykeun halimun nu ngubeng sabudeureun lengkob jeung lamping Gunung Sawal.  Ngapruyna hujan nambahan leueur jalan taneuh nu keur disorang, mangkaning lalampahan teh kaitung jauh keneh bari kudu ngaliwatan dua pupudunan anu kacida nutugna. Can deui kudu meuntas Walungan Rompe nu caina keur meumeujeuhna caah. Aya eta ge rawayan tina awi, ngan tempatna jauh kacida. Kudu muter heula,  jarakna dua kalieun rute nu keur di papay. Wegah ari kudu muter mah. Babaku na mah geus teu sabar hayang geura nepi kana tujuan, nempo Batu Susun tea.
            Ngeunaan ayana Batu Susun dibejaan ku ki Sobat. Cenah di lemburna aya lamping batu anu susunan batuna jiga nu meunang ngatur. Boh tumpukanana atawa bentukna. Da mun disidik-sidik mah siga rupa wangunan. Malahan mah jiga aya lawang panto sagala.  Tina beja Ki Sobat eta, teu talangke deui gancang disusud lebah-lebahna. Rada singkil teh pedah we Desa Cikupa teh masih di wewengkon Kacamatan Lumbung, teu jauh ti lembur kuring. Desa Cikupa aya di tutugan Gunung Sawal. Kaasup desa pangluhurna jeung pangjauhna di Kacamatan Lumbung mah. Samemehna, Cikupa asup ka Kacamatan Kawali ngan saprak aya pamekaran, kaereh ka Kacamatan Lumbung Najan kitu, teu hese mun rek ulin ka Cikupa . Salian jalanna geus diaspal, kendaraan nu ngajugjug wewengkon eta kaitung mindeng. Nu pang cepetna mah iwal ti kana ojeg. Da ari angkot mah nyampakna teu saban wayah .
Nu disebut angkot teh sabenerna mah mobil kolbak malah sok dilandi “parahu dayung”. Eta meureun pedah posisi diuk penumpangna jiga nu keur ngadarayung. Ngetemna di jalan Ciempu wetaneun alun-alun Kawali. Tapi mun nanyakeun Batu Susun di Kawali atawa di Lumbung, jigana teu pati arapaleun. Da urang Cikupa na oge teu kabeh nyaho ngunaan Batu Susun. Kahiji memang teu populer da dianggapna sakadar batu biasa lain tempat pangulinan samodel objek wisata. Kadua tempatna hara-haraeun nenggang ti pilemburan, Katilu folklor anu pakait jeung Batu Susun geus kapopohokeun, kaopatna pikakeueungeun, da cek nu arapal mah didinya teh tempat uka-uka, malah aya nu nyebutkeun puseur karaton jin Gunung Sawal wilayah kaler.
            Untungna lebah pupudunan, jalan teh disengked ku semplekan batu. Teu hariwang tisorodot. Bari mudun, sakapeung bari nyawang ka lamping Cingacung, mun euweuh halimun tangtu pamandangan teh kacida endahna. Najan teu pati jelas, samar-samar katempo runggunuk tatangkalan dina lamping batu. Anjog di sisi Walungan Rompe bingung neangan cara pimeuntaseun. Untungna walungan teh teu pati rubak jeung loba batu badagna tingjalugrug. Najan keur gede cai  cek ijiran mah bisa keneh dipeuntasan. Bari mapay sisi walungan neangan tempat nu rada kerep batuna  katingal aya hiji batu nu bentukna mahiwal ti nu sejen. Jangkungna aya setengah meter, bentukna selinder mintul,  ayana di peuntaseun walungan
            Teu kacaturkeun kumaha elekesekengna meuntas walungan, luncat ti batu ka batu,  sababarah kali tisoledat rek tigejebur. Untung we, jurus kunyuk ladang diajar keur budak ti  Bah Ano napel keneh, najan teu hatam guguruna, ari sakadar ujlang-ajleng mah teu weleh nepi ka peuntas . Ditengetan deui batu teh, tetela kaciri pisan bedana. Boa-boa nu disebut menhir tea meureun. Ngan biasana ari menhir mah tara jauh ti dolmen, ngan hanjakal batu nu ngaharib-harib dolmen mah teu kapanggih bakat ku loba teuing, antukna hese nangtukeunana. Bisa wae dolmen nu tadina deuket jeung menhir teh geus robah posisina, palid atawa kaisedkeun mangsa usum caah cai.
            Ti sisi walungan Rompe lamping anu disebut Batu Susun mimiti kaciri najan bentukna mah can pati eces. Babaku na mah kahalangan ku Tangkal Dahu badag nu dahana ngroyom. Antara Batu Susun jeung Walungan Rompe di pisah ku pasawahan. Harita kabeneran keur usum tandur.  Tegalan sawah ge kaciri anyar meunang neplok ku leutak. Antukna  nyampeurkeun Batu Susun ge nyeker bebelekesekan.  Bari ngatur lengkah sangkan teu nincakan binih suuk jeung jagong,  karasa yen tempat ieu  boga kaistimewaan. Lahan pasawahan teh digendeng ku lamping pasir nu lumayan luhurna, di tengahna Walungan Rompe, lebah hulu walungan diwates ku jajaran pasir Gunung Sawal. Mun di ibaratkeun mah lokasi Batu Susun teh jiga bentuk  sapatu kuda. Lian ti kitu ampir kabeh galengan sawah nu aya di sabudereun Batu Susun di balay tina tumpukan batu. Sawah nu rada anggang jeung deukuet ka Walungan Rompe, dibalay ku batu walungan. Sedengakeun nu deukeut kana Batu Susun balayna make sesesemplekan batu sirap meunang mulungan ti Batu Susun.

Can Ka Susud Sajarahna
            Batu Susun bisa disebutkeun fenomena alam anu masih kalimpudan ku misteri.  Kaayaanana salila ieu can ka guar ku media informasi, komo deui ku penelitian sajarah mah. Padahal nilik tina bentuk atawa lingkunganana boga sangkaan kuat ngandung ajen sejarah. Batu susun diwangun tina jenis batuan sirap. Kontruksi batu nu mangrupakaeun lawang nepi ka tihang tungtung, panjangna 100 m. sedengkeun jangkungna kira-kira 70 m. di tengah gawir, ngajungkiring tangkal Dahu nu umurna geus ratusan tahun. Kaluhurna mah  katutupan ku taneuh, ngan dina bagean nu longsor kaciri entepan batu nu nyambung jeung bagean handapna.   
“ Ti  Kapungkur abdi tos ngaraos hemeng ku ayana Batu Susun ieu. Malih abdi gaduh dugaan yen tempat ieu sanes didamel ku proses alam, nanging aya campur tangan manusa. Mung iraha sareng carana abdi teu terang. Boa-boa di dieu teh kantos ngadeg hiji karajaan “ cek Mamat, salah saurang warga Cikupa nu bubuara ka Ciamis.
Mamat oge nyaritakeun yen kaayaan di ponclot lamping oge masih mangrupa babatuan anu posisina jiga meunang nyusun. Ayana tangkal Dahu oge jadi totonde  sejen, sabab tangkal Dahu ieu ngan hiji-hijina di lelewek dinya. “Panginten ari batu biasa mah bentukna oge teu pararuguh. Ari disebat batu walungan, bentukna oge lalonjong atawa baruleud barina oge saha atuh anu pirajeuneun ngangkutanana? Da ari nu katingal ku abdi,  batu Susun mah bentukna oge  kotak-kotak jiga kenging ngeureutan.” 
Cek katerangan sejen ti salah saurang warga Anjung, Desa Selamaya, lembur tatangga desa Cikupa. Netelakeun yen Batu Susun teh disebut oge Batu Meja atawa batu lomari. Taun 1960 tempat eta kaitung sohor pikeun nu jaroh neangan harta banda ku jalan singket, nyaeta muja. Hal eta tumali ayana kapercayaan yen  Batu Susun teh mangrupa tempat neundeun banda kaya  Putri Anjungsari dina legenda Panji Boma nu hirup dikalangan masyarakat Dayeuhluhur Kecamatan Jatinagara, Winduraja Kawali, jeung Panjalu.

Legenda Panji Boma
            Dina Babad Panjalu atawa carita ti Dayeuhluhhur nyebutkeun yen Anjungsari teh salah saurang putri ti Karaton Pakuan Pajajaran nu ngungsi ka wilayah Karajaan Panjalu dina mangsa Pajajaran meh runtag di gempur ku pasukan ti Cirebon jeung Banten. Bukti ayana arus pengungsi ti Pakuan Pajajaran ka Kawali jeung Panjalu di catet ku pagawe pamarentah Belanda nu ngarana J.Olivier. Ti Desember 1821 nepi ka taun 1827 manehna ngalanglang kaayaan wilayah-wilayah Priangan jang laporkeuneun ka pusat. Hasil investigasi dicatet dina bukuna anu judulna Tafereelen en merkwaardigheden uit Oost-Indie (Kajadian-kajadian jeung hal-hal penting ti Hindia Timur)
Harita manehna kungsi nyakseni rupa-rupa parabot jeung barang sejenna anu dibarawa ku nu ngungsi, kaasup diantarana naskah-naskah kuno.  Kawali jeung Panjalu kaasup daerah nu dijugjug sabab aya hubungan historis nu raket antara Pajajaran jeung Karajaan Kawali. Baheulana Kawali mangrupakeun Karajaan luluhur Pajajaran.  Sang Pamanah Rasa atawa Sri Baduga Maharaja Ratu Haji di Pakuan Pajajaran anu katelah Prabu Siliwangi, keur leutikna cicing di Kawali kalayan di asuh ku akina, Prabu Niskala Wastu Kancana anu ngahyang di Nusalarang, Situ Lengkong Panjalu. (Sang Lumahing Nusalarang). Jadi kaharti mun arus pengungsi ti Pajajaran sabagean lumpat ka Wilayah Kawali jeung Panjalu.
Harita kakawasaan di Kawali dicepeng ku raja wilayah anu katelah Maharaja Sakti atawa Maharaja Kawali. Ngeunaan tokoh ieu identitas anu sabenerna can kaungkap sagemblengna. Ngan cek kuncen Karamat Panaekan Dayeuhluhur Jatinagara, Maharaja Sakti teh raina Panji Boma anu jadi raja wilayah di Dayeuhluhur. Maharaja Sakti jeung Panji Boma teh pada-pada mikabogoh Putri Anjungsari anu nganjrek di Karajaan Panjalu. Kusabab kitu, nya Raja Panjalu nyieun saembara anu eusina yen dua raja eta kudu paheula-heula nepi ka Panjalu dina waktu nu geus ditangtukeun.
Panji Boma jeung Maharaja Sakti dua raja nu kawentar sakti jeung gagah. Ngan Maharaja sakti mah leuwih pinter. Pas dina waktuna saembara. Panji Boma mah ngapung naek kana sintung kalapa sedengkeun Maharaja Sakti ku kapinteranana nyumput dina pesak baju kere Panji Boma bari teu kanyahoan kunu bogana. Memeh nepi ka Panjalu, Panji Boma ngarasa hanaang, nya anjeuna lungsur heula neangan cai nginum. Ku sabab suwung, baju kere na di kepretkeun kana gawir. Ti dinya kaluar cinyusu anu mingkin lila mingkin ngabadagan. Tempat eta kiwari jadi Situ Ciater, jarakna 500 meter ti Situ Lengkong Panjalu.
Samemeh Baju Kere Panji Boma di kepretkeun, Maharaja Sakti nu nyumput na pesakna, gancang kaluar bari tuluy mesat muru Karaton Panjalu,  jadi nu pangheulana nepi sakaligus jadi pinunjul dina saembara eta. Kalayan jembar Panji Boma narima eleh. Singket carita, sanggeus rengse babadamian nangtukeun waktu jatukrami, duanana mulang babarengan. Palebah lembur anu ayeuna katelah Selamaya, Maharaja Sakti nyaritakeun  lalakon manehna nyumput dina Baju Kere. Kusabab ngadongengna semu moyok, lila-lia Panji Boma ngarasa ambek. Keur mah teu hasil meunangkeun mojang kameumeutna,  katambah-tambah hayoh wae di gonjakan ku Maharaja sakti, antukna jadi amarah badag.
Tina heureuy, jadi parea-rea omong, manjang kana pasea, tungtungna der garelut. Sarwa pada sakti jeung gagah. Ngan lila-lia Maharaja Sakti kadeseh sabada Panji Boma mesat pedang pusakana. Lebah dinya titis tulis nasib Maharaja Sakti nepi na waktuna, sirahna ditugel ku pedang Panji Boma dugi ka papisah jeung awakna. Ahengna, awak Maharaja sakti langsung ngaleungit. Sedengkeun sirahna mah ngagoler. Hanjakal mah memang tara tiheula, ningali adina binasa ku polahna sorangan, Panji Boma ngarasa sedih liwat saking. Sirah maharaja Sakti gancang di pulasara di bawa ka Dayeuh Luhur. Sapanjang jalan, getih ngareclakan kana taneuh nu diliwatan. Tempat eta kiwari katelah Taneuh Beureum. Lokasina sisieun walungan Cimuntur nu jadi tapel wates Kacamatan Kawali jeung Kacamatan Jatinagara.
Sedengkeun sirah Maharaja Sakti robih janten Arca atawa disebutna batu Sirah Maharaja Sakti. Nepi ka taun 1980-an, sirah arca ieu masih aya keneh di Karamat Panaekan ngan kabehdieunakeun leungit aya nu maling. Ngeunaan hal eta dijentrekeun ku Muhidin (70 th) kuncen Karamat Panaekan “Malihan mah sanes batu sirah Maharaja Sakti waenu ical teh  nanging sareng, punten- Batu Kokontolan, Batu Lawang gada, Batu Papatih jeung  hiji batu mionir. Ical na teh enjing-enjing tabuh dalapan. Saur nu ningal mah  ditaekeun kana mobil carry bodas.  Kiwari  di karamat teh kantun 3 siki batu mionir sareng 3 gundukan batu.” Kitu oge pedang panjang jeung baju kere Panji Boma leungit sabada diinjeum ku salah saurang warga masyarakat Dayeuhluhur.
Maotna Maharaja Sakti di bewarakaeun ka karajaan Panjalu anu aya di wewengkon Gunung Sawal. Padahal poe isukna ninggang dina wanci hajat pangantenan. Teu kacatur kumaha riweuhna kaayaan harita. Mangkaning ondangan geus nyebar kamana-mana. Kacida wirangna mun nepi ka bolay teh. Antukna Raja Panjalu menta pertanggungjawaban Panji Boma sangkan daek ngaganti Maharaja Sakti jadi panganten. Nya disanggupan ku Panji Boma. Ngan raja Panjalu menta sarat sangkan rombongan Panji Boma ulah telat datang ka Panjalu. Sarat eta oge disanggupan ku Panji Boma malah make jangji sagala anu eusina “ mun kuring telat datang ka Panjalu, kajeun teuing bolay teu jadi kawin”
Kulawarga Karajaan Dayeuh luhur gancang tatahar. Nyiapkeun Bebekelan jeung harta banda seserahan. Hal eta tibalik jeung kaayaan di Karajaan Kawali anu masih keneh kalimpudan kasedih saprak pupusna Maharaja Sakti. Untung we, lantaran kawijaksanaan para sesepuh ti dua karajaan, tragedi nu tumiba ka Maharaja Sakti henteu manjang jadi peperangan. Sabab salian ti masih keneh padudulur, kajadian eta murni insiden nu teu kahaja, jeung sifatna pribadi teu mamawa ngaran karajaan.
Kacaturkrun rombongan geus siap. Harita wanci geus reup-reupan. Nu ngabringkeun teu kaitung lobana. Panghareupna prajurit Karajaan salian saged mawa pakarang jang jaga-jaga di jalan, oge mawa oncor jang nyaangan jalan. Barisan kadua kulawadet karajaan ngaping Panji Boma ditumbu ku barisan nu ngarangkut harta seserahan panganten bareng jeung rahayat rek milu nyakseni. Barisan pamungkas di kawal ku barisan Prajurit karajaan. Abringan teh ngaleut-ngaleut ngabandaleut, ngembat-ngembat nyatang pinang. Peuting baranang ku cahaya oncor, tingkaretipna jiga sisit naga. Kitu mun di wawas mah.
Sanggeus ngaliwatan Winduraja, rombongan mimiti mandeg mayong. Aya kaanehan nu karasa ku nu naranggung barang,  saprak anjog di lelewek urut galungan Panji Boma jeung Maharaja sakti. Barang-barang nu di bawana mingkin karasa beurat. Nepi ka tungtungna rombongan teh eureun da nu maranggul jeung nu naranggung ting jaloprak teu kuat mawa babawaanana. Najan barang sagede peureup oge karasa puluhan kati beuratna.  Sagala cara pikeun ngungkulan masalah eta di kerahkeunkeun, kokolot karajaan hantem mapatkeun jampe panyinglar jurig. Saban nu apal kana jangjawokan teu eleh deet milu tinggerendeng. Tetela kabeh ge teu hasil. Angger teu kaangkat. Kitu deui basa Panji Boma nyoba-nyoba ngangkat barang, bari ngetrukeun kasaktenna, kalah kah gogobrot kesang, barang-barang teh teu ongget-ongget bangun aya nu maseuk kuat kacida.   Anehna hiji ge diantara rombongan euweuh nu inget kana kajadian galungana Panji Boma jeung Mahara Sakti. Justru lebah dinya teh, tempat ngaleungitna raga Maharaja Sakti. Engkena tempat eta katelahna Selamaya (Sela = ngahalangan, maya=samar).
Lajuning carita. Kusabab muru waktu sangkan ulah kabeurangan, tungtungna harta seserahan teh ditinggalkeun, ku jalan dirungkupan ku taneuh. Bakat ku loba teuing, gundukan taneuh teh jadi mangrupa pasir leutik anu disebut Anjung.  Di tempat eta boga kaahengan nyaeta nepi ka kiwari tara aya pepelakan atawa tatangkalan nu jadi,  iwal ti jukut. Ti baheula nepi ka ayeuna angger kitu. Panji Boma neundeun batu badag sabage tanda yen didinya aya harta pendeman manehna.  Ngan hanjakal lalampahan teh kaburu kapegat ku sarangenge  padahal karaton Panjalu jauh keneh. Antukna Panji Boma teu nuluykeun maksudna, ngan angger ari nepungan Raja Panjalu mah dipentingkeun pikeun sasadu. Ku Panji Boma di dongengkeun ngeunaan halangan harungan nu karandapan ku rombonganana.
Raja Panjalu nu weruh disemuna dijelaskeun yen nu nyababkeun    barang-barang jadi beurat teu bisa diangkat teh lantaran, kahalangan ku raga gaib Maharaja sakti nu teu rido Anjungsari rerendengan jeung Panji Boma. Sabab sabenerna Anjungsari teh samemehna  geus bobogohan jeung Maharaja Sakti ti jaman keur di Pajajaran keneh ngan hubunganana rerencepan.  Jadi teu aneh mun Anjungsari ngungsina ka wewengkon Panjalu, henteu milu jeung rombongan sejen nu ngungsi ka Pulasari Pandeglang. Tangtu tujuanana pikeun ngadeukeutan Maharaja Sakti anu dibenum jadi raja wilayah  Kawali.
Panji Boma teu apaleun kana love story na Maharaja Sakti, da mun apal mah moal maksakeun bogoh komo deui milu saembara mah. Sedengkeun pikeun Maharaja Sakti ayana saembara eta jadi jalan pikeun ngaresmikeun hubunganana, sabab harita Anjugsari keur kakandungan. Naha atuh henteu kawin ti baheula ? samemeh kajadian panji Boma tepung jeung Anjungsari,  jigana aya hiji rahasia anu nyimbutan Anjungsari basa nganjrek di Pajajaran nu nyababkeun hubunganana jeung Maharaja Sakti teu wani terang-terangan alias backstreet. Mungkin wae Anjungsari teh geus dijodokeun kanu sejen, atawa Anjungsari teh salah sahiji selir pangawasa Pajajaran harita.
Sakadar keur ngabanding-banding, aya katerangan meunang nyutat tina buku Sejarah Jawa Barat kenging  Drs. Yoseph Iskandar nyaeta dina mangsa Pajajaran Sirna Ing Bumi. Didinya dijelaskeun sabada Sang ratu Dewata pupus teras digentos ku putrana anu jenenganana Ratu Sakti dina taun 1551 M. Ratu Sakti nyaeta raja Pajajaran nu kaopat nu boga sifat kejem jeung telenges. Kalakuanana sakadaek sakahayang teu malire kana etika nagara. Rahayat nu teu dosa rea nu dipaehan bari dirampas harta bandana kalayan euweuh kaera. Ka kolot teu teu babakti, ka pandeta teu ngahormat. Ratu Sakti oge kungsi ngarebut “rara hulanjar” atawa mojang nu geus tunangan. Puncak ka teu etisanana nyaeta basa anjeuna ngawin indung terena nu geus jadi rangda.
Tah kusabab kalakuanana goreng kabina-bina antukna Ratu Sakti diturunkeun tahtana taun  1551 M. Ngan ti saprak turun tahta teu kacaturkeun lalampahan Ratu Sakti teh. Naha manehna dipiceun ?  dipaehan ? atawa ngan ukur diturunkeun  pangkatna. Misalna jadi penguasa wilayah satingkat adipati ? taya nu nyaho. Ngan mun di jiga-jiga mah boa-boa Ratu Sakti teh Maharaja Sakti tea. Sedengkeun Anjungsari leuwih merenah disaruakeun jeung rara hulanjar tea. Meureun eta ge. Sabab tokoh-tokoh eta hirup dina dua alam. Lalakon Ratu Sakti hirup dina alam sajarah nu geus kasusud, sedengkeun Maharaja Sakti, Panji Boma jeung Anjungsari hirup na alam legenda anu can nepi disebut sajarah.
Balik deui kana lalakon Panji Boma. Sabada rengse nguping katerangan ti Raja Panjalu,  Panji Boma mulang deui ka Dayeuhluhur. Ngan tisaprak harita Panji Boma ngecagkeun  kalungguhanana salaku raja. Anjeuna ngisat diri, ngalalana pikeun ngasah jiwa jeung ragana sangkan leuwih asak. Panji Boma di kurebkeun di Dayeuhluhur nu aya di Jawa Tengah. Sabenerna lalakon Panji Boma aya buku babadna. Ngan hanjakal buku eta leungit taun 1980-an. “ Panjang sareng rame. Tilu dinten nembe tamat, harita abdi oge nuju budak keneh.” Cek Muhidin nu kungsi ngadangukeun eusi carita Babad Panji Boma  ti Mahmudin bapana. Hanjakal lalakon Panji Boma ti Muhidin teu lengkep sakumaha eusi bukuna. Muhidin semet nyaritakeun gurat badagna wungkul bari sapotong-sapotong.
Sedengkeun sumber sejenna aya dina carita Galur Panjalu, eta ge ngan saukur pancakaki dina silsilah Arya Sacanata. Disebutkeun yen Arya Sacanata teh putra  Dipati Natabaya anu nikah jeung Apun Emas. Ari Apun Emas teh nyaeta putra Maharaja Kawali jeung Anjungsari. Najan kateranganana ngan sakotret tapi geus mere gambaran  tina perkara raketna hubungan antara Maharaja Sakti jeung Apun Anjung. Sabab dina buku babad Panjalu teu kacaturkeun tokoh nu ngarana Panji Boma. Ti generasi Apun Emas nu dipigarwa ku Dipati Natabaya nepi ka turunan-turunanana ngabogaan silsilah jeung riwayat anu jelas sabab rata-rata nyepeng kalungguhan jadi bupati atawa pangagung penting di kabupaten-kabupeten nu sumebar sa tatar sunda.

Karaton nu Can Rengse
            Di sabudeureun Batu Susun kurang leuwih aya opat karamat anu lokasina teu pati pajauh. Nyaeta Karamat Buyut Landung Sataun, Karamat Buyut Gangsa, Karamat Astana Ageung, jeung Karamat Pasarean. Diantara opat karamat eta nu dianggap boga pangaruh keur warga Cikupa nyaeta Karamat Astana Ageung. Tokoh Buyut Landung Sataun jeung Buyut Gangsa Margadipa mangrupakeun Tokoh ulama Islam nu gede jasana dina nyebarkeun Agama Islam di wewengkon Sikahurip, Cigintung jeung Cikupa. Sedengkeun Karamat Pasarean nyaeta sumber cai nu dipercaya ku sawareh warga ngandung kakuatan magis. Cek beja mah didinya teh sayangna oray sabab loba liang cai di sabudeureunana. Caina di kamalirkeun pikeun nyaian pasawahan jeung dipake kabutuhan sapopoe ku masyarakat.
            Riwayat Karamat Astana Ageung mah masih keneh napel na ingetan kuncenna nyaeta Abah Sopandi (80 th). Anjeuna geus 18 tahun ngarawat Astana Ageung. “ Karamat Astana Ageung mangrupa komplek pamakaman kuno to abad 14. jumlah makamna aya kana 12 tetengger. Tokoh nu boga peran utama ayana dina jero wangunan anu katelahna Eyang Mandala Pandita Sakti jeung Putri Geulis Sapoe. Duaanana asalna ti Pajajaran masih keneh rerehai Prabu Siliwangi. Waktos sumping ka Cikupa diiring-iring ku 40 ponggawa. Sedengkeun Putri Geulis Sapoe di aping ku 2 emban anu jenenganana Nawangwulan sareng Nawangsari. Sumpingna ka daerah dieu teh ngungsi margi harita Cirebon nuju ngagempur Pajajaran.”  Cek Abah Sopandi. Malahan mah Abah Sopandi oge nyebutkeun ngaran raja anu ngawasa Karajaan Panjalu nyaeta Prabu Cakradewa anu puseur pamarentahanana aya di wewengkon Gunung Sawal.
            Jigana ngaran Eyang Mandala Pandita Sakti jeung Putri Geulis Sapoe teh lain ngaran sabenerna, saukur gelaran atawa lalandian wungkul. Eyang Mandala Pandita sakti nepi ka danget ieu can kakoreh saha-sahana. Ngan ari Putri Geulis Sapoe mah bisa di jentrekeun ku katerangan ti salah saurang kokolot di lembur Cigintung (samemeh Cikupa). Cenah mah Putri Geulis Sapoe teh nyaeta calon panganten istri anu teu janten nikah. “ Disebut geulis sapoe teh pedah anjeuna dina poe eta didangdanan sageulis-geulisna pikeun ditikahkeun. Ngan hanjakal panganten pamegetna teu sumping alatan kamusibahan.” Cek eta kolot nu ngarana embung ditulis.
            Nilik tina katerangan eta jigana Putri Geulis Sapoe teh taya lian ti Anjungsari nu gagal diistrenan alatan Maharaja Sakti kaburu tiwas ku Panji Boma. Sedengkeun batu-batu anu geus mangrupa kontruksi wangunan, atawa Batu Susun tea, bisa jadi eta teh tempat atawa kaputren anu geus disiapkeun ku Maharaja Kawali keur Apun Anjung. Ngan hanca gawena teu dituluykeun da kapegat manten ku ayana musibah. Kitu deui ngeunaan ngaran Walungan Rompe. Nepi ka ayeuna walungan eta tara disebut Cirompe sakumaha ilaharna ngaran walungan sejenna (Cimuntur, Citanduy, Cisadane, Ciliwung jrrd), keukeuh  urang Cikupa mah nyebutna Walungan Rompe. Tah, cek kokolot diluhur dijentrekeun ngaran walungan eta dicokot tina kajadian basa Putri Geulis Sapoe malidkeun rampe kembang pangantena awahing ku sedih jeung kuciwa liwat saking. Nya ti harita walungan teh disebut Rompe.   
            Ti saprak Anjungsari ngalahirkeun Apun Emas, ceunah mah Anjungsari teh pindah ka Selamaya ka lebah wewengkon tempat nguburkeun harta banda Panji Boma nalika rek seserahan tea. Nya maksud na mah meureun rek ngadeukeutan raga gaib kakasihna nyaeta Maharaja Sakti.  Matak ngaran pasir leutik eta disebut Anjung sawatara taun katukang loba masyarakat nu kawenehan ningali putri geulis ngurilingan Pasir Anjung. Nepi ka tungtung taun 1980 mah aya keneh nu sok kawenehan. Ngan saprak tangkal Caringin jeung batu badagna ditugar jang nyieun jalan, geus tara aya nu kawenehan deui.
            Cek nu ngawarung peuntaseun Pasir Anjung mah Nyi Putri teh ngalih ka beh wetan. “ Aya kajantenan aheng saprak batu sareng tangkal caringin di tugar, harita taun 80-an, nuju haneut moyan ngadadak aya angin ageung kacida anu asalna ti Anjung maju ka kalerkeun, malihan bumi anu kalangkunganana rata-rata rareksak, tiharita Apunianjung tara aya nu kawenehan ningal, rupina ngalih panginten jalaran batu sareng caringinna di tugar.” 
            Aya sababaraha mitos jeung kajadian nu raket hubunganana jeung Legenda Panji Boma. Diantarana,  nepi ka taun 80 an, ka Pasir Anjung jeung Batu Susun sok aya nu jaroh nyiar harta kakayaan. Dina mangsa eta keneh, hubungan masyarakat Winduraja Kawali jeung Dayeuhluhur Jatinagara kurang harmonis alatan kajadian gelutna Panji Boma jeung Maharaja Sakti, kaasup mitos nu nyebutkeun yen urang Dayeuh Luhur jeung urang Kawali teu meunang ngajodo kawin, samemeh rawayan awi atawa sasak gantung Cimuntur nu nepungkeun dua daerah eta can jadi sasak tina beton.
Kabehdieunakeun hubungan warga di dua daerah eta raket deui. Jigana, legenda Panji Boma geus meh kapopohokeun utamana ku generasi kiwari, katurug-turug sasak beton geus diwangun kalayan tohaga. Warga Dayeuhluhur (sakumaha dijelaskeun ku Kuncen Muhidin) rata-rata kahirupanana basajan, jarang aya nu nanjung dina masalah kakayaan. Mitos ieu disababkeun harta banda Karajaan Dayeuhluhur geus pindah bageanana ka wewengkon Winduraja nalika  Panji Boma rek  seserahan tea. Wallahu Alam.

POTRÉT DIRI

Ku GODI SUWARNA


Sakecclak, sakeclak
Cikaracak lalaunan ninggang tarang
Laun-laun kalangkang  peuray ngalakay
Sumarangsang tina areuy kana ranggeuman halimun


(1)

Kacaturkeun, dina mangsa jumenengna kénéh, teu seueur Pa Popo Iskandar suargi ngalukis potrét jalmi. Réréana mah ngaréka rupi-rupi ucing wé sinareng ucing. Rupina, kituna téh jalaran seueur beurit di ieu nagri. Tah, dina hiji waktos, di taun juh puluhan ahir, sim uing ningal aya lukisan badag tur ahéng dipajang dina dingding di sanggar anjeunna; ngabolégbag, warna bodas, gading, semu kopi, tepi ka hideung. Curat-corét. Rucat-racét. Gambar nanahaon ieu? cék haté. Lebeng. Tapi da yakin lain gambar ucing. Barang disidik-sidik, cét minyak nu ucrat-acretna téh singhoréng aksara AR. Mani rapang. AR. AR. AR. Beuki teu ngarti wé. Lapur. Macan tutul lain. Hayam jago lain.    
            “Ajip Rosidi!” saur Pa Popo basa uing waléh taluk tujuh kali.
            Taaah, ti dinya mah jol bréh wé. Heueuh wé geuning, euy! Na aya belet kabina-bina! Apan étah atra naker keureutan pameunteuna najan ukur diulas-olés ku péso palet! Écés gambar kacasocana, malah potonganana ogé enya kitu pisan! Ari éta corétan nu semu méhong apan rambutna, da katara aya sari-sari jocong! Cét pulas gading kolot, boa teuing éta téh taneuh Jatiwangi, nu saé kanggé kenténg téa, matak tegar ngabelentrang, kiat kahujanan, kapanasan! Ah, teras wé sagala diwawaas, da tos kantenan ieuh éta téh gambar Kang Ajip, lain gambar ucing!
            Sim uing sok teras rus-ras mun mencrong éta lukisan.   
“Ulet Ajip mah! Kuateun ngetik dua poé dua peuting teu saré-saré!” kantos Pa Popo nyarios kitu. Anjeunna nyarios kitu téh rupina tina awahing ku hariwang duméh kagungan mantu sapertos uing, nu teu weléh nyalsé campur sareng pangedulan. Rumaos gaduh watek ngaharib-harib ka kunyuk, da puguh batan sakieu, kieu sotéh boa uing titisan wanara Galuh. Numawi anjeunna sering pisan muji-muji Kang Ajip payuneun uing. Ajip deui. Ajip waé. Dina raraga ngawuruk rupina mah, supados sim uing langkung produktip ti Kang Ajip, nu karya-karyana ngajajar dina pabukon anjeunna. 
            “Ajip mah ngetikna ukur ku dua curuk! Tapi gancang kabina-bina!” saur anjeunna dina hiji waktos. Sigana, anjeunna nyarios kitu téh pédah mun uing ngetik mung ukur kucrak-kecrék ku dua curuk bari jeung mindeng ngahulengna. Padahal cenah Kang Ajip mah bisa ngarang hiji buku ukur dina sawatara poé. Ari uing mun ngarang téh kalah resep kénéh ngalamunna batan ngadekerna, kalah ngepluk wé kawas lokomotip butut. Padahal cenah Kang Ajip mah ngarangna téh tara ngandelkeun kebul, malah anti nikotin, anti nyikopi. (Réa nu kacarékan gara-gara melenyun caket Kang Ajip. Malah Hadi AKS mah kantos dugikeun ka ngajublegna pisan kénging sawatara lami, sapertos nu kasambet, bakat ku sawan!)     
             Nya kitu, mun ngawangkong sareng Pa Popo, sok sanaos ngulon-ngétan heula, tungtungna pasti kateguh. Pasti Ajip Rosidi. Puguh wé matak ripuh ka uingna. Kalan-kalan aral sim uing téh. Tina kiloan ogé geus ganjor tuda. Kang Ajip mah keur jangkung téh kawuwuh sastrawan moyan. Uing mah apan pécékrék bari rengkung liwat saking, jaba pangarang bakalan. Anamung, sok sanaos kitu, piwuruk mahaguru bari mahamitoha alam harita piraku teu digugu, sanés? Da tangtosna ogé maksadna mah saé pisan éta téh. Hasilna? Tétéla, antawis sim uing sareng Kang Ajip bénten titistinulisna. Nu hawatos mah nya putrana Pa Popo wé nu donto téa, jikan harita, da ku uing dibawa sangsara manjang, bari sering jaheut manah ku talajak Ingkang Kunyuk.

(2)
           
Harita, teu wararantun teuing tetelepék ka Pa Popo; naha ngalukis Kang Ajip téh wiréh anjeunna kataji ku éta sastrawan tokoh, sapertos anjeunna kataji ku ucing, macan tutul, hayam jago, barong Bali, kembang srangéngé. Boa teuing palayeun digaleuh ku jinisna, da jaman harita téh Kang Ajip tos janten koléktor sohor. Tapi piraku ari dugi ka kitu onaman. Piraku deuih anjeunna ngahaja ngalukis Kang Ajip sangkan uing terus kabeledig, sangkan terus hayang kawas Kang Ajip, ngarah jaga uing ogé bakal dilukis ku anjeunna. Piraku kitu, sanés? Duka ku naha, harita bet teu wani pok nanyakeun, najan geus hayang sapok-pokeun ogé.   
            Rada mindeng ogé uing ngadon ngajanteng hareupeun éta lukisan, bari ngabanding-bandingkeun jeung foto-fotona. Da ari sareng jinisna mah tepang téh mung ukur salangkung-salangkung, mun anjeunna pareng nganjang ka Pa Popo. Teu wantun ngumpul ngariung. Beu, alalajrih teuing. Kitu wé, isin-isin ucing, ukur ngintip bari maling déngé ti patengahan. Jaba mun gugup téh uing mah kudu terus ngelepus. Mangkaning sohor poksang apan anjeunna mah. Kuriak disentak badak! Kuriak teras muriang sapertos Hadi AKS! Numawi, paling-paling wani merong teu ngiceup-ngiceup téh nya kana lukisanana wé, meungpeung moal iasaeun hojah sanajan dipuput ku haseup siong.
Bréh. Kacipta deui. Soca seukeut semu sipit. Halis kirang kumaha gomplokna Kang Ajip téh. Hanjakal kirang kumis, cék haté. Da upama kumisan mah, kantenan mun ditambih janggot kalih godégna, bakal rada siga Janté Arkidam! Malah boa langkung gagah! Bakal langkung sieup batan menir Victor Hugo, atanapi Luis Figo. Padahal, kumis sareng janggot ipis-ipis waé mah anjeunna pasti kagungan. Tangtos kirang saé éta mah upami teras diingu téh, kuriak aya nu nyangka teureuh Jenghis Khan. Nanging, asal sering diolésan ku sangray lancah maung campur lisah keletik, atanapi ku hamperu lutung nu langkung manjur, moal teu gomplok ngarombyok. Pasti gagah kacida. Yakin. Ngan, lamun palay ngarumbay sapertos janggot Rabindranath Tagoré, éta mah kedah diolésan ku hamperu Kang Hasan Wahyu Atmakusumah! Tangtos barabé! Bakal bangga urusanana sareng pihak pulisi manten mah!     

Tapi da kacasocana ogé tos ngébréhkeun réh Kang Ajip mah sanés jalmi joré-joré. Mangga, geura, sidik-sidik. Kacasoca antik. Watangna bangun didamel tina tanduk, atanapi tonggong penyu, kawas bahan sisir kerep paragi ngala kutu. Tangtos wedel nu kitu mah. Tingali potonganana. Sok sanaos sanés potongan kacasoca Mahatma Gandhi, ogé sanés nu John Lénnon, ari semet potongan Jawaharlal Néhru atawa Dalai Lama mah nya rada mémper-mémper wé. Tapi bisa jadi leuwih deukeut kana potongan kacasoca Bung Karno kétah.- Uing kungsi ningal foto Bung Karno butak dikacamata, dina Majalah Sunda asana.- Sok sanaos Kang Ajip kantos keuheul ka Bung Karno (saur Pa Popo ieu mah), ari kacasocana mah bangun-bangun rada sami. Nyeni!
 Tah, lebah kacamata ogé uing rumaos éléh wewesén. Éléh légég ku Kang Ajip. Ti bubudak tuda uing mah kabita pisan ku kacasoca bolor téh. Kabita ningal Pun Aki, Mantri Guru, harita, di lembur. Nyakola naker katénjona téh, sanajan mun pidato sok rada balélol ogé. Hayang maké kacamata kitu uing gé, da turunan mah aya apan. Ma’lum bolon, sok ngahaja ngajaran maké kacasoca indung, ngalégég hareupeun eunteung salila-lila, bari lendeng sari sebel da teu puguh téténjoan.    
Keur budak, mun maca téh sok ngahaja bari ngedeng, da saur Bapa mun kitu téh matak ruksak kana panon. Kalah ngahajakeun wé uing mah, da hayang dikacamata téa. Damar téplok dileutikan. Bacaan dipencrong teu ngiceup-ngiceup, tepi ka reumbay cimata bakat ku peurih. Taun-taun kikituan. Nanging lebeng, panon uing angger boncérét, teu kantos mineus. Taluk, wéh! Ngalaman dikacamata téh ayeuna wé sangggeus uing “meninggalkan dunia hitam” (da buuk geus huis wungkul!). Tapi da teu matak légég ieuh kacamata kieu mah. Teu kawas kacasoca Kang Ajip nu matak nambihan aura. Wirang nu aya maké kacamata kieu patut mah. Asa beuki jadi aki-aki, padahal manah uing angger nincak  juh las taun!    

(3)
           
Salah sawios daya tarik Kang Ajip numawi katingal séksi téh taya sanés iwal ti kacasocana téa, kitu ceuk pamanggih sim uing salaku penggemar kacamata bolor. Da tangtos Pa Popo gé teu sabongbrong nyorétkeun kacasoca dina lukisanana lamun teu dianggap penting. Cindekna, kacasoca téh tos dalit sareng pameunteu Kang Ajip, minangka ciri mandiri, sapertos macan sareng totolna, ucing sareng kumisna, hayam jago sareng jawérna. Alhasil, sok sanaos hiji gambar rada tebih kana siga, upami dikacasocaan, kantenan upami bari diaksaraan AR mah sadaya tangtos percanten réh éta Ajip Rosidi.    
Tah, kacasoca dina lukisan Kang Ajip kénging Pa Popo téa, mun ditelek-telek bari teras diwawaas, bet kawas lawang sakéténg ka lebeting nu buleud-buleud luhureun tenggekna. Moal samata-mata dikacamata mun tara maca. Pasti éta mah, da Kang Ajip téh sastrawan, paling copél kudu ari macaan karya sorangan mah. Jeung, da tangtu langkung ti kitu. Atuh moal samata-mata resep maca lamun teu teras napak. Cindekna, disawang tina jihad kacasocana, yakin wéh yén eusi nu buleud-buleudna ogé pasti munel.     
Nya heueuh atuh uing mah yakin kacida, da puguh ti bubudak uing resep kana seratan anjeunna nu dikumpulkeun dina buku Bébér Layar jeung Dur Panjak. Basa sakola di SMP, uing maca éta dua buku. Sok sura-seuri sorangan. Kalan-kalan ngehkey. Kagugu ku ungkara-ungkarana lebah sindir sampir ka tokoh-tokoh nu katiban kritik. Harita, ceuk uing keur budak, seratan Kang Ajip téh asa leuwih lucu batan Ha-Ha-Ha atawa Pangalaman Paramitra dina Manglé. Dibaca teu sirik dibulak-balik. Beuki gedé beuki nyerep, beuki ngarti kana eusina. Beuki kataji ku tara réa néori, tapi seukeut alahbatan lalancip curuk Janté Arkidam.            
Sanggeus ngumbara di Bandung, uing mindeng maca seratan anjeunna dina beundeulan majalah Budaya Jaya koléksi Pa Popo, sarupaning kiritikan kana skripsi-skripsi, atawa hasil panalungtikan sarjana sastra wedalan UI dina taun juh puluhan. Harita, rupina anjeunna téh sapertos ronin Musashi, nu teu weléh ngasah uteuk, ngasah pedang, teras tarung ngalawan wedalan Paguron Luhur nu nyarangking lalayang resmi Tanda Tamat Maguron. Nya kitu, Ajip Musashi teras ijén ngababad murid-murid Mahaguru Rawa Mangun. Kawas Musashi nu miguru alam, ngalawan para samurai nu kenging SIM (Serat Ijin Menyamurai) ti paguron Yoshioka. Ramé. Matak pogot macana. Asa pibu dina carita komik Vagabond kenging Inoue Takéhiko.
Sabab nyerep ti bubudak téa, lebah karatak-kiritik uing rumasa nurutan gaya anjeunna. Nyindir ku piseurieun, sugan wé nu katiban kritik bisa nyeungseurikeun dirina sorangan, apan cenah éta téh tawis séhat jiwa-raga, kitu angkanan téh. Deker ngiritik modél Kang Ajip, beuki segut sanggeus uing digawé di koran Sipatahunan. Hasilna? Uing kungsi dipilari ku Kang Dadang Sulaéman miwah para inohong lianna, pédah kumawantun ngutik-ngutik séndratari garapan Kang Enoch Atmadibrata. Na aya guligah kabina-bina tah harita. Tapi aya resepna ogé kétah. Asa janten sakadang piit nu suksés ngeundeur-ngeundeur pasir!
Béh dieu, LBSS kantos riweuh gara-gara tulisan uing di Manglé. Perkara hadiah sastra. Harita, rupi-rupi nu ngoméntar. Dipoyok tapi dilebok, kitu saur salah sawios inohong ti LBSS. Éta pédah uing ngiritik kagiatanana, ari hadiah sastrana disakuan ku uing téh. Goenawan Mohamad ogé kungsi ngiritik kana hiji acara, tapi hadiahna ditarima, kitu saur Kang Ajip dina Manglé. Na aya raos kana mamanahan! Lebah ku Kang Ajip disamikeun sareng Mas Goen mah sim uing rebéh nyéréngéh. Harita, mireng béja réh uing rék dikelakkeun. Bingah nu aya. Da saur Acép Zamzam Noor: “Karék meunang disebut pangarang tulén mun geus ngajaran dibérok!” Hanjakal, teu jadi unggah baléwatangan téh. Atuh teu cios dibérokna ogé. Hanas Acép tos ngadamel daptar besuk!         

(4)
           
Duka kumaha nasibna lukisan potrét Kang Ajip téh. Naha ditéplokan deui ku cét minyak, teras dirobih janten gambar laut, atawa dapuran awi. Da kitu geuning Pa Popo mah, sok ngarubah-robih lukisan sanajan geus jadi tur hadé ceuk uing (sotéh). Dikotéktak dina buku Perspektif Karya-Karya Popo Iskandar nu sakitu kandelna, lebeng tah tuang lukisan téh, teu aya raratanana. Nanging, boa teuing tos henang-hening, ngagantung dina dingding di Pabelan. Uing teu kungsi patepung deui jeung lukisanana. Ngampleng. Kalah mindeng tepang jeung jinisna, sanggeus uing nganjrek di Ciamis.
Harita, uing sok ngahaja ngadeuheus mun Kang Ajip pareng sindang ka bumina Kang Kis WS. di Banagara. Geus rada wani ngobrol celengkang-celengkeung. Ngan angger wé ari palebah hayang udud mah sok ngadon medal sila, nguliwed heula ka téras. Inggis kawas Hadi AKS nu kantos kabur pangacianana bari teras rada seuseut kana ngarang. Numawi, asa kurang leket uing mah mun ngobrol jeung Kang Ajip téh. Éta tuda teu bisa bari melenyun. Teu wantun. Angger paur kasenghor, sanajan sim uing ogé lebet kana kolom pendékar berdarah tinggi nu mindeng paséa jeung kasepuhan.
             Tah, dina hiji poé, kira-kira jam sapuluh beurang, uing kasumpingan ku anjeunna sakulawargi. Rurumpaheun. Saurna mah anjeunna téh mapaykeun uing ka kantor. Ari uing ngagojod kénéh di enggon. “Rék kumaha majuna Indonésia mun pagawé nagrina wayah kieu saré kénéh!” kitu saur anjeunna ti buruan. Uing tibuburanjat. Hudang. Hahah-héhéh. Ngabagéakeun. Nu pangheulana inget téh miceun calacah jeung kuntung nu ngajejel dina asbak. Ti dinya mah der ngawangkong ngalér-ngidul. Heuleut sawatara lila, karék sadar, yén salila ngobrol téh uing teu eureun-eureun ngelepus. Nanging, ahéng bin ajaib, anjeunna teu garah-geureuh. Rupina, anjeunna ogé ngama’lum, da puguh ka jalma nu nuju lulungu campur soak. Tapi teu wudu, sim uing “terkejut setelah berisitirahat” alias reuwas ka reureuhnakeun!
            Terus terang, uing reueus pisan kasumpingan ku anjeunna téh. Nya ngadon aléwoh ka Hadi AKS, pangpangna perkawis udud nu teu dicurak-carék téa. Nanging, Si Jaro teu milu bungah, kalah bangun nu ginggiapeun kénéh ku Kang Ajip. Atuh teras uing ngadongéng ka Kang Wahyu Wibisana. Agul ti dituna mah sim uing téh. “Enya, Ajip téh sohor silaturahmina. Tapi, Akang mah can kungsi kaanjangan!” kitu kira-kira saur Kang Wahyu harita. Anjeunna teras ngahuleng. Duka naon nu aya di lebet manahna. Hanjakal aya, bet agul payuneunana. Rumaos kirang paos. Tungtungna pahuleng-huleng.           
Sim uing terus ngalamun. Ngawawaas éta dua tokoh panutan. Dua inohong petingan, titisan Bujangga Manik. Dua jawara digjaya nu béda bali geusan ngajadina, béda kasangtukang kahirupanana. Nu saurang pamuk wedalan pasisir kalér. Nu saurang deui jadug bijilan gunung Galunggung. Tiasa janten bénten pasipatanana. Kalan-kalan paanggang tonggong, patukang tarang. Tapi sami-sami mikanyaah tur kiat mangaruhan budaya Sunda ku carana séwang-séwang. Kacipta mun sauyunan, bakal janten Sapasang Pedang Malaikat, kawas dina carita silat Kho Ping Ho.
            Basa uing pareng tepung deui jeung Kang Ajip, ngahaja dibalakakeun wé cariosan Kang Wahyu kitu téh. Lahlahan, bari taki-taki nganti naon nu baris tumiba. Bising uing nu ninggang di naktu apes. Tegang. Asa badé digantawang, dianggap kokolot begog. Palaur, sok sanaos tos rumaos kunyuk ogé. Harita, Kang Ajip mindel. Uing? Ngésang badag ngésang lembut, deuleu! Nyaan. Geus asa haok, asa hoak ditundung sapajodogan. Untung Ceu Empat gasik nyarios, “Enya atuh! Urang nganjang ka ditu, geura!” Plong wéh. Uing bagja nanakeran.  
Atuh heuleut sawatara lila ti harita, Kang Wahyu hariweusweus, ngawartoskeun réh Kang Ajip jaler istri  ngadon sindang ka Ciawaking. Na da éta mah uing, mani asa hayang jogéd ngaréngkénék bakating ku bungah. Ngarasa suksés jadi pasilitator kakacangan. Kacipta, Kang Wahyu moal teu ngembeng cisoca, da anjeunna mah sok sanaos socana boncérét, pangambung langkung ti bengkung, réma-rémana sagedé-gedé cau kulutuk ogé, ari manahna mah asli Rinto Harahap-an. Bingah sanés meumeueusan. Uing. Nanging, mung sakedap reueus ku diri sorangan téh, da teu lami ti harita Kang Ajip ngiritik deui Kang Wahyu dina koran. Rupina, silaturahmi teu ngawagel kana kritis. Sim uing mung ukur bisa ngaheruk.                                     
             
(5)

            Nyaan sono pisan, hoyong mencrong sakali deui mah kana lukisan potrét Kang Ayip téh, da puguh kungsi jadi batur keueung di sanggar Pa Popo, harita, jaman uing teterejel hayang diaku pangarang. Mun uing keur buntu ngarang, sok ngahaja ngadon ngajanteng hareupeun éta lukisan. Naker diri bari ngeunteung ka nu lian, kitu ti dituna mah. Nya mugi-mugi wé tuang lukisan téh sing aya kénéh di kieuna, kapimilik ku jinisna. Mugia sing ayem tengtrem, ulah cécél, ulah bocél, dipajang ngabanding sareng mangpirang-pirang lukisan karya pelukis lianna, da Kang Ajip téh cenah mah kalebet koléktor lukisan nu koléksina seueur tur saraé pisan.
“Atuda pinter Ajip mah! Mun meuli lukisan téh tara dina pembukaan paméran! Biasana sok ngurunyung lamun pelukisna keur bébérés, rék kukud paméran! Harga bisa badami! Batan dibawa balik, nya mending dijual wé sanajan hargana bisa jadi leuwih murah!” kitu saur Pa Popo, semu keuheul campur geugeut. Duka, tah, leres jeung henteuna mah. Upami lepat, saé didiskusikeun wé jaganing géto, upami pareng ngariung deui di ditu! Nanging, mun leres kitu téh sim uing mah kayungyun wé nu aya. Tiasa dipiconto ku sakumna calon koléktor. Ku kitu gé kasebat ngagaleuh kénéh. Komo uing mah, mun hayang lukisan téh cekap ku cik ah ka Acép Zamzam atawa ka Tisna Sanjaya!
Ayeuna mah Kang Ajip-na gé tos juh puluh taun, geuning. Tos janten Resi Arkidam! Wilujeng! Mugia langkung jembar manah! Tangtos bakal langkung dipencrong ku nu aranom. Saréngkak saparipolah anjeunna tangtos manjang janten bukur catur balaréa. Saréngkak saparipolah, ti kawit ronin tug dugi ka Maharesina, baris janten dongéng turun-tumurun di kalangan urang Sunda.
 Tujuh puluh! Gusti! Teu karaos ari waktos. Uing onaman duka téh teuing, yeuh! Da ti baheula ogé asa rek pondok umur baé. Nanging angger wé hirup, geuning, najan bari awét ripuh kieu gé. Ujug-ujug tos liwat lima puluh taun wéh. Tapi da ka sim uing mah taya nu haat nyieun acara lima puluhan. “Kateuteuari ngaulangtaunkeun kunyuk!” kitu saur Ceu Étty RS-PP-SS, semu geuleuh campur deudeuh ka uing téh. Nasib!
Tapi da rumaos kétah! Ari palebah dinyana mah rupina kumaha amal-amalan baé, sanés? ***      
              


Saketrok, saketrok
Cikaracak ngetrokan embun-embunan
Balungtunggal gumuruh nungtutan runtuh
Dina kujur nu nguluwut kuyumut dirungrum lukut

Cakrabuana, Syarif Hidayatullah, dan Kian Santang; Tiga Tokoh Penyebar Agama Islam di Tanah Pasundan

Oleh ASEP AHMAD HIDAYAT

BERBICARA tentang proses masuknya Islam (Islamisasi) di seluruh tanah Pasundan atau tatar Sunda yang sekarang masuk ke dalam wilayah Provinsi Banten, DKI Jakarta, dan Jawa Barat, maka mesti berbicara tentang tokoh penyebar dari agama mayoritas yang dianut suku Sunda tersebut. Menurut sumber sejarah lokal (baik lisan maupun tulisan) bahwa tokoh utama penyebar Islam awal di tanah Pasundan adalah tiga orang keturunan raja Pajajaran, yaitu Pangeran Cakrabuana, Syarif Hidayatullah, dan Prabu Kian Santang.
Sampai saat ini, masih terdapat sebagian penulis sejarah yang meragukan keberadaan dan peran dari ketiga tokoh tersebut. Munculnya keraguan itu salah satunya disebabkan oleh banyaknya nama yang ditujukan kepada mereka. Misalnya, dalam catatan beberapa penulis sejarah nasional disebutkan bahwa nama Paletehan (Fadhilah Khan) disamakan dengan Syarif Hidayatullah. Padahal dalam sumber sejarah lokal (cerita babad), dua nama tersebut merupakan dua nama berbeda dari dua aktor sejarah dan memiliki peranan serta kedudukan yang berbeda pula dalam proses penyebaran Islam di tanah Pasundan (dan Nusantara).
Selain faktor yang telah disebutkan, terdapat juga faktor-faktor lainnya yang mengakibatkan munculnya keraguan terhadap ketiga tokoh tersebut. Di antaranya seperti kesalahan pengambilan sumber yang hanya mengambil sumber asing seperti catatan orang Portugis atau Belanda; atau juga disebabkan sering banyaknya mitos yang dijumpai para penulis sejarah dalam beberapa sumber lokal. Kondisi  seperti ini sangat membingungkan dan meragukan setiap orang yang ingin mencoba merekonstruksi ketiga tokoh penyebar Islam di tanah Pasundan tersebut.
Dengan berdasarkan pada realitas historis semacam itu, maka tulisan ini akan mencoba mengungkap misteri atau ketidakjelasan kedudukan, fungsi, dan peran ketiga tokoh itu dalam proses Islamisasi di tanah Pasundan. Dengan demikian diharapkan tulisan ini dapat memberikan sumbangan berarti terhadap khazanah sejarah kebudayaan Islam-Sunda yang sampai saat ini dirasakan masih kurang. Selain itu diharapkan juga dapat memberikan informasi awal bagi para peminat dan peneliti tentang sejarah Islam di tanah Pasundan.
Sumber-sumber Sejarah
SEBENARNYA banyak sumber sejarah yang belum tergali mengenai bagaimana proses penyebaran Islam (Islamisasi) di tanah Pasundan. Sumber-sumber tersebut berkisar pada sumber lisan, tulisan, dan artefak (bentuk fisik). Sumber lisan yang terdapat di tanah Pasundan tersebar dalam cerita rakyat yang berlangsung secara turun temurun, misalnya tentang cerita “Kian Santang bertemu dengan Sayyidina Ali” atau cerita tentang “Ngahiang-nya Prabu Siliwangi jadi Maung Bodas” dan lainnya. Begitu pula sumber lisan (naskah), sampai saat ini msaih banyak yang belum disentuh oleh para ahli sejarah atau filolog. Naskah-naskah tersebut berada di Museum Nasional, di Keraton Cirebon Kasepuhan dan Kanoman, Museum Geusan Ulun, dan di daerah-daerah tertentu di wilayah Jawa Barat dan Banten, seperti di daerah Garut dan Ciamis. Di antara naskah yang terpenting yang dapat dijadikan rujukan awal adalah naskah Babad Cirebon, naskah Wangsakerta, Babad Sumedang, dan Babad Limbangan.
Sumber lainnya yang dapat dijadikan alat bantu untuk mengetahui proses perkembangan Islam di tanah Pasundan ialah artefak (fisik) seperti keraton, benda-benda pusaka, maqam-maqam para wali, dan pondok pesantren. Khusus mengenai maqam para wali dan penyebar Islam di tanah Pasundan adalah termasuk cukup banyak seperti Syeikh Abdul Muhyi (Tasikmalaya), Sunan Rahmat (Garut), Eyang Papak (Garut), Syeikh Jafar Sidik (Garut), Sunan Mansyur (Pandeglang), dan Syeikh Qura (Kerawang). Lazimnya di sekitar area maqam-maqam itu sering ditemukan naskah-naskah yang memiliki hubungan langsung dengan penyebaran Islam atau dakwah yang telah dilakukan para wali tersebut, baik berupa ajaran fiqh, tasawuf, ilmu kalam, atau kitab al-Qur’an yang tulisannya merupakan tulisan tangan.
Tokoh Cakrabuana
BERDASARKAN sumber sejarah lokal (seperti Babad Cireboni) bahwa Cakrabuana, Syarif Hidayatullah, dan Kian Santang merupakan tiga tokoh utama penyebar Islam di seluruh tanah Pasundan. Ketiganya merupakan keturunan Prabu Sliliwangi (Prabu Jaya Dewata atau Sribaduga Maha Raja) raja terakhir Pajajaran (Gabungan antara Galuh dan Sunda). Hubungan keluarga ketiga tokoh tersebut sangatlah dekat. Cakrabuana dan Kian Santang merupakan adik-kakak. Sedangkan, Syarif Hidayatullah merupakan keponakan dari Cakrabuana dan Kian Santang. Syarif Hidayatullah sendiri merupakan anak Nyai Ratu Mas Lara Santang, sang adik Cakrabuana dan kakak perempuan Kian Santang.
Cakrabuana (atau nama lain Walangsungsang), Lara Santang, dan Kian Santang merupakan anak Prabu Siliwangi dan hasil perkawinannya dengan Nyai Subang Larang, seorang puteri Ki Gede Tapa, penguasa Syah Bandar Karawang. Peristiwa pernikahannya terjadi ketika Prabu Siliwangi belum menjadi raja Pajajaran; ia masih bergelar Prabu Jaya Dewata atau Manahrasa dan hanya menjadi raja bawahan di wilayah Sindangkasih (Majalengka), yaitu salah satu wilayah kekuasaan kerajaan Galuh Surawisesa (kawali-Ciamis) yang diperintah oleh ayahnya Prabu Dewa Niskala. Sedangkan kerajaan Sunda-Surawisesa (Pakuan/Bogor) masih dipegang oleh kakak ayahnya (ua: Sunda) Prabu Susuk Tunggal.
Sebelum menjadi isteri (permaisuri) Prabu Siliwangi, Nyai Subang Larang telah memeluk Islam dan menjadi santri (murid) Syeikh Hasanuddin atau Syeikh Quro. Ia adalah putera Syeikh Yusuf Siddiq, ulama terkenal di negeri Champa (sekarang menjadi bagian dari Vietnam bagian Selatan). Syeikh Hasanuddin datang ke pulau Jawa (Karawang) bersama armada ekspedisi Muhammad Cheng Ho (Ma Cheng Ho atau Sam Po Kong) dari dinasti Ming pada tahun 1405 M. Di karawang ia mendirikan pesantren yang diberi nama Pondok Quro. Oleh karena itu ia mendapat gelar (laqab) Syeikh Qura. Ajaran yang dikembangkan oleh Syeikh Qura adalah ajaran Islam Madzhab Hanafiah.
Pondok Quro yang didirikan oleh Syeikh Hasanuddin tersebut merupakan lembaga pendidikan Islam (pesantren) pertama di tanah Pasundan. Kemudian setelah itu muncul pondok pesantren di Amparan Jati daerah Gunung Jati (Syeikh Nurul Jati). Setelah Syeikh Nurul Jati meninggal dunia, pondok pesantren Amparan Jati dipimpin oleh Syeikh Datuk Kahfi atau Syeikh Idhopi, seorang ulama asal Arab yang mengembangkan ajaran Islam madzhab Syafi’iyyah.
Sepeninggal Syeikh Hasanuddin, penyebaran Islam melalui lembaga pesantren terus dilanjutkan oleh anak keturunannya, di antaranya adalah Musanuddin atau Lebe Musa atau Lebe Usa, cicitnya. Dalam sumber lisan, Musanuddin dikenal dengan nama Syeikh Benthong, salah seorang yang termasuk kelompok wali di pulau Jawa (Yuyus Suherman, 1995:13-14).
Dengan latar belakang kehidupan keberagamaan ibunya seperti itulah, maka Cakrabuana yang pada waktu itu bernama Walangsungsang dan adiknya Nyai Lara Santang memiliki niat untuk menganut agama ibunya daripada agama ayahnya (Sanghiyang) dan keduanya harus mengambil pilihan untuk tidak tetap tinggal di lingkungan istana. Dalam cerita Babad Cirebon dikisahkan bahwa Cakrabuana (Walangsungsang) dan Nyai Lara Santang pernah meminta izin kepada ayahnya, Prabu Jaya Dewata, yang pada saat itu masih menjadi raja bawahan di Sindangkasih untuk memeluk Islam. Akan tetapi, Jaya Dewata tidak mengijinkannya. Pangeran Walangsungsang dan Nyai Lara Santang akhirnya meninggalkan istana untuk berguru menimba pengetahuan Islam. Selama berkelana mencari ilmu pengetahuan Islam, Walangsungsang menggunakan nama samaran yaitu Ki Samadullah. Mula-mula ia berguru kepada Syeikh Nurjati di pesisir laut utara Cirebon. Setelah itu ia bersama adiknya, Nyai Mas Lara Santang berguru kepada Syeikh Datuk Kahfi (Syeikh Idhopi).
Selain berguru agama Islam, Walangsungsang bersama Ki Gedeng Alang Alang membuka pemukinan baru bagi orang-orang yang beragama Islam di daerah pesisir. Pemukiman baru itu dimulai tanggal 14 Kresna Paksa bukan Caitra tahun 1367 Saka atau bertepatan dengan tanggal 1 Muharam 849 Hijrah (8 April 1445 M). Kemudian daerah pemukiman baru itu diberi nama Cirebon (Yuyus Suherman, 1995:14). Penamaan ini diambil dari kata atau bahasa Sunda, dari kata “cai” (air) dan “rebon” (anak udang, udang kecil, hurang). Memang pada waktu itu salah satu mata pencaharian penduduk pemukiman baru itu adalah menangkap udang kecil untuk dijadikan bahan terasi. Sebagai kepada (kuwu; Sunda) pemukiman baru itu adalah Ki Gedeng Alang Alang, sedangkan wakilnya dipegang oleh Walangsungsang dengan gelar Pangeran Cakrabuana atau Cakrabumi.
Setelah beberapa tahun semenjak dibuka, pemukian baru itu (pesisir Cirebon) telah menjadi kawasan paling ramai dikunjungi oleh berbagai suku bangsa. Tahun 1447 M, jumlah penduduk pesisir Cirebon berjumlah 348 jiwa, terdiri dari 182 laki-laki dan 164 wanita. Sunda sebanyak 196 orang, Jawa 106 orang, Andalas 16 orang, Semenanjung 4 orang, India 2 orang, Persia 2 orang, Syam (Damaskus) 3 orang, Arab 11 orang, dan Cina 6 orang. Agama yang dianut seluruh penduduk pesisir Cirebon ini adalah Islam.
Untuk kepentingan ibadah dan pengajaran agama Islam, pangeran Cakrabuana (Walangsungsang atau Cakrabumi, atau Ki Samadullah) kemudian ia mendirikan sebuah masjid yang diberi nama Sang Tajug Jalagrahan (Jala artinya air; graha artinya rumah), Mesjid ini merupakan mesjid pertama di tatar Sunda dan didirikan di pesisir laut Cirebon. Mesjid ini sampai saat ini masih terpelihara dengan nama dialek Cirebon menjadi mesjid Pejalagrahan. Sudah tentu perubahan nama ini, pada dasarnya berpengaruh pada reduksitas makna historisnya. Setelah mendirikan pemukiman (padukuhan; Sunda) baru di pesisir Cirebon, pangeran Cakrabuana dan Nyai Mas Lara Santang pergi ke tanah suci Mekah untuk menunaikan rukun Islam yang kelima. Ketika di Mekah, Pangeran Cakrabuana dan Nyai Mas Lara Santang bertemu dengan Syarif Abdullah, seorang penguasa (sultan) kota Mesir pada waktu itu. Syarif Abdullah sendiri, secara geneologis, merupakan keturunan Nabi Muhammad Saw. generasi ke-17.
Dalam pertemuan itu, Syarif Abdullah merasa tertarik hati atas kecantikan dan keelokan Nyai Mas Lara Santang. Setelah selesai menunaikan ibadah haji, Pangeran Cakrabuana mendapat gelar Haji Abdullah Iman, dan Nyai Mas Lara Santang mendapat gelar Hajjah Syarifah Muda’im. Selanjutnya, Nyai Mas Larasantang dinikahkan oleh Pangeran Cakrabuana dengan Syarif Abdullah. Di Mekah, Pangeran Walangsungsang menjadi mukimin selama tiga bulan. Selama tiga bulan itulah, ia belajar tasawuf kepada haji Bayanullah, seorang ulama yang sudah lama tinggal di Haramain. Selanjutnya ia pergi ke Baghdad mempelajari fiqh madzhab Hanafi, Syafi’i, Hambali, dan Maliki.
Selang beberapa waktu setelah pengeran Cakrabuana kembali ke Cirebon, kakeknya dari pihak ibu yang bernama Mangkubumi Jumajan Jati atau Ki Gedeng Tapa meninggal dunia di Singapura (Mertasinga). Yang menjadi pewaris tahta kakeknya itu adalah pangeran Cakrabuana. Akan tetapi, Pangeran Cakrabuana tidak meneruskan tahta kekuasaan kakeknya di Singapura (Mertasinga). Ia membawa harta warisannya ke pemukiman pesisir Cirebon. Dengan modal harta warisan tersebut, pangeran Cakrabuana membangun sebuah keraton bercorak Islam di Cirebon Pesisir. Keraton tersebut diberi nama Keraton Pakungwati. Dengan berdirinya Keraton Pakungwati berarti berdirilah sebuah kerajaan Islam pertama di tatar Sunda Pajajaran. Kerajaan Islam pertama yang didirikan oleh Pangeran Cakrabuana tersebut diberi nama Nagara Agung Pakungwati Cirebon atau dalam bahasa Cirebon disebut dengan sebutan Nagara Gheng Pakungwati Cirebon.
Mendengar berdirinya kerajaan baru di Cirebon, ayahnya Sri Baduga Maharaja Jaya Dewata (atau Prabu Suliwangi) merasa senang. Kemudian ia mengutus Tumenggung Jayabaya untuk melantik (ngistrénan; Sunda) pangeran Cakrabuana menjadi raja Nagara Agung Pakungwati Cirebon dengan gelar Abhiseka Sri Magana. Dari Prabu Siliwangi ia juga menerima Pratanda atau gelar keprabuan (kalungguhan kaprabuan) dan menerima Anarimakna Kacawartyan atau tanda kekuasaan untuk memerintah kerajaan lokal. Di sini jelaslah bahwa Prabu Siliwangi tidak anti Islam. Ia justeru bersikap rasika dharmika ring pamekul agami Rasul (adil bijaksana terhadap orang yang memeluk agama Rasul Muhammad).
Berdasarkan uraian di atas, maka dapat diambil suatu kesimpulan bahwa yang pertama sukses menyebarkan agama Islam di tatar Sunda adalah Pangeran Cakrabuana atau Walangsungsang atau Ki Samadullah atau Haji Abdullah Iman. Ia merupakan Kakak Nyai Mas Lara Santang dan Kian Santang, dan ketiganya merupakan anak-anak dari Prabu Siliwangi. Dengan demikian, ia merupakan paman (ua; Sunda) dari Syarif Hidayatullah (Sunan Gunung Jati). Ia dimakamkan di Gunung Sembung dan makamnya berada luar komplek pemakaman (panyawéran; Sunda) Sunan Gunung Jati.
Tokoh Kian Santang
SEBAGAIMANA halnya dengan prabu Siliwangi, Kian Santang merupakan salah satu tokoh yang dianggap misterius. Akan tetapi tokoh ini, dalam cerita lisan dan dunia persilatan (kependekaran) di wilayah Sunda, terutama di daerah Priangan, sangatlah akrab dan legendaris dengan pikiran-pikiran orang Sunda. Dalam tradisi persilatan, Kian Santang terkenal dengan sebutan Gagak Lumayung. Sedangkan nama Kian Santang sendiri sangat terkenal dalam sejarah dakwah Islam di tatar Sunda bagian pedalaman.
Sampai saat ini terdapat beberapa versi mengenai tokoh sejarah yang satu ini. Bahkan tidak jarang ada juga yang meragukan tentang keberadaan tokoh ini. Alasannya adalah bahwa sumber sejarah yang akurat faktual dari tokoh ini kurang dapat dibuktikan. Sudah tentu pendapat semacam ini adalah sangat gegabah dan ceroboh serta terburu-buru dalam mengambil kesimpulannya. Jika para sejarawan mau jujur dan teliti, banyak sumber-sumber sejarah yang dapat digunakan bahan penelitian lanjut mengenai tokoh ini, baik itu berupa sumber sejarah lisan, tulisan, maupun benda-benda sejarah. Salah satunya adalah patilasan Kian Santang di Godog Garut, atau Makam Kian Santang yang berada di daerah Depok Pakenjeng Garut. Kalaulah ada hal-hal yang berbau mitos, maka itu adalah merupakan tugas sejarawan untuk memilahnya, bukannya memberi generalisir yang membabi buta, seolah-olah dalam seluruh mitologi tidak ada cerita sejarah yang sebenarnya.
Sampai saat ini terdapat empat sumber sejarah (lisan dan tulisan) yang menceritakan tentang sepak terjang tokoh Kian Santang yang sangat legendaris itu. Keempat sumber itu, ialah (1) cerita rakyat, (2) sejarah Godog yang diceritakan secara turun menurun; (3) P. de Roo de la Faille; dan 4) Babad Cirebon karya P.S. Sulendraningrat. Terdapat beberapa versi cerita rakyat mengenai perjalanan dakwah Kian Santang, dikisahkan bahwa Prabu Kian Santang bertanding kekuatan gaib dengan Sayyidina Ali dan Prabu Kian Santang tidak mampu mencabut tongkat yang ditancapkan oleh Baginda Ali kecuali sesudah Prabu Kian Santang membaca kalimat Syahadat.
Di dalam cerita lisan lainnya, dikisahkan bahwa Prabu Kian Santang adalah putera raja Pajajaran yang masuk Islam. Ia pergi ke Arab, masuk Islam dan setelah kembali ia memakai nama Haji Lumajang. Cerita lainnya lagi mengatakan bahwa Prabu Kian Santang mengajar dan menyebarkan agama Islam di Pajajaran dan mempunyai banyak pengikut; dan banyak pula putra raja yang masuk Islam; bahwa Prabu Kian Santang diusir dari keraton dan tidak lagi menganut agama nenek moyangnya dan menghasut raja Pajajaran, bahwa ia akhirnya pergi ke Campa sewaktu kerajaan Pajajaran runtuh.
Dari cerita rakyat tersebut terdapat alur logis yang menunjukkan kebenaran adanya tokoh Kian Santang sebagai salah seorang penyebar agama Islam di tanah Pasundan. Misalnya alur cerita tentang “Haji Lumajang” atau ia pergi ke Campa ketika kerajaan Pajajaran runtuh. Atau istilah Pajajaran itu sendiri yang sesuai dengan data arkeologi dan sumber data yang lainya seperti Babad tanah Cirebon dan lainnya.
Adapun mengenai pertemuannya dengan Sayyidina Ali, boleh jadi nama tersebut bukanlah menantu Rasulullah yang meninggal pada tahun 661 M, melainkan seorang syekh (guru) tarekat tertentu atau pengajar tertentu di Mesjid al-Haram. Jika sulit dibuktikan kebenarannya, maka itulah suatu bumbu dari cerita rakyat; bukan berarti seluruh cerita itu adalah mitos, tahayul, dan tidak ada buktinya dalam realitas sejarah manusia Sunda.
Sejalan dengan cerita rakyat di atas, P. de Roo de la Faille menyebut bahwa Kian Santang sebagai Pangeran Lumajang Kudratullah atau Sunan Godog. Ia diidentifikasi sebagai salah seorang penyebar agama Islam di tanah Pasundan. Kesimpulan ini didasarkan pada bukti-bukti fisik berupa satu buah al-Qur’an yang ada di balubur Limbangan, sebuah skin (pisau Arab) yang berada di desa Cinunuk (distrik) Wanaraja Garut, sebuah tongkat yang berada di Darmaraja, dan satu kandaga (kanaga, peti) yang berada di Godog Karangpawitan Garut.
Dalam sejarah Godog, Kian Santang disebutnya sebagai orang suci dari Cirebon yang pergi ke Preanger (Priangan) dan dari pantai utara. Ia membawa sejumlah pengikut agama Islam. Adapun yang menjadi sahabat Kian Santang setelah mereka masuk Islam dan bersama-sama menyebarkan Islam, menurut P. de Roo de la Faille, berjumlah 11 orang, yaitu 1) Saharepen Nagele, 2) Sembah Dora, 3) Sembu Kuwu Kandang Sakti (Sapi), 4) Penghulu Gusti, 5) Raden Halipah Kandang Haur, 6) Prabu Kasiringanwati atau Raden Sinom atau Dalem Lebaksiuh, 7) Saharepen Agung, 8 ) Panengah, 9) Santuwan Suci, 10) Santuwan Suci Maraja, dan 11) Dalem Pangerjaya.
Dari seluruh cerita rakyat tersebut dapat disimpulkan bahwa Kian Santang merupakan salah seorang putra Pajajaran, yang berasal dari wilayah Cirebon dan merupakan seorang penyebar agama Islam di Pajajaran. Kesimpulan ini dapat dicocokkan dengan berita yang disampaikan oleh P.S. Sulendraningrat yang mengatakan bahwa pada abad ke-13, kerajaan Pajajaran membawahi kerajaan-kerajaan kecil yang masing-masing diperintah oleh seorang raja. Di antaranya adalah kerajaan Sindangkasih (Majalengka) yang diperintah oleh Sri Baduga Maharaja (atau Prabu Jaya Dewata alias Prabu Siliwangi). Pada waktu itu Prabu Jaya Dewata menginspeksi daerah-daerah kekuasaannya, sampailah ia di Pesantren Qura Karawang, yang pada waktu itu dipimpin oleh Syeikh Hasanuddin (ulama dari Campa) keturunan Cina. Di pesantren inilah ia bertemu dengan Subang Larang, salah seorang santri Syeikh Qura yang kelak dipersunting dan menjadi ibu dari Pangeran Walangsungsang, Ratu Lara Santang, dan Pangeran Kian Santang.
Berdasarkan uraian di atas, maka jelaslah bahwa Kian Santang merupakan salah seorang penyebar agama Islam di tanah Pasundan yang diperkirakan mulai menyiarkan dan menyebarkan agama Islam pada tahun 1445 di daerah pedalaman. Ia adalah anak dari Prabu Sri Baduga Maharaja alias Prabu Siliwangi, raja terakhir Pajajaran. Ia berasal dari wilayah Cirebon (Sindangkasih; Majaengka), yaitu ketika bapaknya masih menjadi raja bawahan Pajajaran, ia melarikan diri dan menyebarkan Islam di wilayah Pasundan (Priangan) dan Godog, op groundgebied. Limbangan merupakan pusat penyebaran agama Islam pertama di Tatar Sunda (khususnya di wilayah Priangan). Selain di Godog pada waktu itu, sebagian kecil di pantai utara sudah ada yang menganut Islam sebagai hubungan langsung dnegan para pedagang Arab dan India.
Mula-mula Kian Santang mengislamkan raja-raja lokal, seperti Raja Galuh Pakuwon yang terletak di Limbangan, bernama Sunan Pancer (Cipancar) atau Prabu Wijayakusumah (1525-1575). Raja yang satu ini merupakan putra Sunan Hande Limasenjaya dan cucu dari Prabu Layangkusumah. Prabu Layangkusumah sendiri adalah putra Prabu Siliwangi. Dengan demikian Sunan Pancer merupakan buyut Prabu Siliwangi. Kian Santang menghadiahkan kepada Sunan Pancer satu buah al-Qur;an berkukuran besar dan sebuak sekin yang bertuliskan lafadz al-Qur’an la ikroha fiddin. Berkat Sunan Pancer ini Islam dapat berkembang luas di daerah Galuh Pakuwon, sisi kerajaan terakhir Pajajaran.
Para petinggi dan raja-raja lokal lainnya yang secara langsung diIslamkan oleh Kian Santang di antaranya, ialah (1) Santowan Suci Mareja (sahabat Kian Santang yang makamnya terletak dekat makam Kian Santang); 2) Sunan Sirapuji (Raja Panembong, Bayongbong), 3) Sunan Batuwangi yang sekarang terletak di kecamatan Singajaya (ia dihadiahi tombak oleh Kian Santang dan sekarang menjadi pusaka Sukapura dan ada di Tasikmalaya.
Melalui raja-raja lokal inilah selanjutnya Islam menyebar ke seluruh tanah Priangan. Kemudian setelah itu Islam disebarkan oleh para penyebar Islam generasi berikutnya, yaitu para sufi seperti Syeikh Jafar Sidiq (Penganut Syatariah) di Limbangan, Eyang Papak, Syeikh Fatah Rahmatullah (Tanjung Singguru, Samarang, Garut), Syeikh Abdul Muhyi (penganut Syatariyah; Pamijahan, Tasikmalaya), dan para menak dan ulama dari Cirebon dan Mataram seperti Pangeran Santri di Sumedang dan Arif Muhammad di Cangkuang (Garut).
Tokoh Syarif Hidayatullah
SEPERTI telah diuraikan di atas bahwa ketika selesai menunaikan ibadah haji, Nyi Mas Larasantang dinikahkan oleh kakaknya (Walangsungsang) dengan Syarif Abdullah, seorang penguasa kota Mesir dari klan al-Ayyubi dari dinasti Mamluk. Ia adalah putera dari Nurul Alim atau Ali Burul Alim yang mempunyai dua saudara, yaitu Barkat Zainal Abidin (buyut Fadhilah Khan, Faletehan) dan Ibrahim Zainal Akbar, yaitu ayah dari Ali Rahmatullah atau raden Rahmat atau Sunan Ampel (Yuyus Suherman, 1995:14). Nurul Alim, Barkat Zainal Abidin, dan Ibrahim Zainal Akbar merupakan keturunan Rasulullah saw. Nurul Alim menikah dengan puteri penguasa Mesir (wali kota), karena itulah Syarif Abdullah (puteranya) menjadi penguasa (wali kota) Mesir pada masa dinasti Mamluk. Hasil pernikahan antara Syarif Abdullah dengan Nyi Mas Larasantang melahirkan dua putera yaitu, Syarif Hidayatullah (Sunan Gunung Jati) yang lahir di Mekkah pada tahun 1448 dan Syarif Nurullah yang lahir di Mesir.
Syarif Hidayatullah muda berguru agama kepada beberapa ulama terkenal saat itu. Di antaranya ia berguru kepada Syeikh Tajuddin al-Kubri di Mekkah dan Syeikh Athaillah, seorang penganut terekat Sadziliyyah dan pengarang kitab tasawuf, al-Hikam, masing-masing selama dua tahun. Setelah merasa cukup pengetahuan agamanya, ia memohon kepada kedua orang tuanya untuk berkunjung kepada kakak ibunya (Pangeran Cakrabuana) di Cirebon yang pada waktu itu menduduki tahta kerajaan Islam Pakungwati.
Selama di perjalanan menujuk kerajaan Islam Pakungwati di Cirebon, Syarif Hidayatullah menyempatkan diri untuk singgah di beberapa tempat yang dilaluinya. Di Gujarat India, ia singgah selama tiga bulan dan sempat menyebarkan Islam di tempat itu. Di Gujarat ia mempunyai murid, yaitu Dipati Keling beserta 98 anak buahnya. Bersama Dipati Keling dan pengikutnya, ia meneruskan perjalanannya menuju tanah Jawa. Ia pun sempat singgah di Samudera Pasai dan Banten. Di Pasai ia tinggal selama dua tahun untuk menyebarkan Islam bersama saudaranya Syeikh Sayyid Ishak. Di Banten ia sempat berjumpa dengan Sayyid Rakhmatullah (Ali Rakhmatullah atau Syeikh Rahmat, atau Sunan Ampel) yang sedang giatnya menyebarkan Islam di sana.
Sesampainya di Cirebon, Syarif Hidayatullah giat menyebarkan agama Islam bersama Syeikh Nurjati dan Pangeran Cakrabuana. Ketika itu, Pakungwati masih merupakan wilayah kerajaan Galuh dengan rajanya adalah Prabu Jaya Dewata, yang tiada lain adalah kakek dari Syarif Hidayatullah dan ayah dari Nyi Mas Larasantang. Oleh karena itu, Prabu Jaya Dewata tidak merasa khawatir dengan perkembangan Islam di Cirebon. Syarif Hidayatullah bahkan diangkat menjadi guru agama Islam di Cirebon, dan tidak lama kemudian ia pun diangkat semacam “kepala” di Cirebon. Syarif Hidayatullah giat mengadakan dakwah dan menyebarkan Islam ke arah selatan menuju dayeuh (puseur kota) Galuh. Prabu Jaya Dewata mulai gelisah, kemudian ia memindahkan pusat pemerintahannya ke Pakuan Pajajaran yang terletak di wilayah kerajaan Sunda dengan rajanya Prabu Susuktunggal, yang masih merupakan paman (ua; Sunda) dari Jaya Dewata. Tetapi karena Pabu Jaya Dewata menikah dengan Mayang Sunda, puteri Susuk Tunggal, maka perpindahan bobot kerajaan dari Galuh (Kawali Ciamis) ke Pakuan Pajajaran (Bogor) bahkan mempersatukan kembali Galuh-Sunda yang pecah pada masa tahta Prabu Dewa Niskala, ayah Prabu Jaya Dewata. Di Pajajaran, Prabu Jaya Dewata mengganti namanya menjadi Sri Baduga Maharaja (lihat Didi Suryadi, Babad Limbangan, 1977:46).
Pada tahun 1479, Pangeran Cakrabuana mengundurkan diri dari tapuk pimpinan kerajaan Pakungwati. Sebagai penggatinya, maka ditasbihkanlah Syarif Hidayatullah sebagai sultan Cirebon yang baru. Di bawah pimpinan Syarif Hidayatullah, Pakungwati mengalami puncak kemajuannya, sehingga atas dukungan dari rakyat Cirebon, Wali Songo, dan Kerajaan Demak, akhirnya Pakungwati melepaskan diri dari Pajajaran. Sudah tentu, sikap ini mengundang kemarahan Prabu Jaya Dewata dan berusaha mengambil alih kembali Cirebon. Namun penyerangan yang dilakukan Prabu Jaya Dewata tidak berlangsung lama. Dikatakan bahwa Prabu Jaya Dewata mendapatkan nasihat dari para Purohita (pemimpin agama Hyang) yang menyatakan bahwa tidak pantas terjadi pertumpahan darah antara kakek dan cucunya. Lagi pula berdirinya Cirebon pada dasarnya merupakan atas jerih payah putera darah biru Pajajaran, yaitu Pengeran Cakrabuana.
Pada tanggal 13 Desember 1521 M, Prabu Siliwangi mengundurkan diri dari tahta kerajaan Pajajaran, untuk selanjutnya menjadi petapa suci sesuai dengan kepercayaan yang dianutnya. Sebagai penggantinya adalah Pangeran Surawisesa yang dilantik pada bukan Agustus 1522 M dengan gelar Sanghyang. Pangeran Surawisesa inilah yang secara resmi melakukan perjanjian kerjasama dengan Portugis yang naskah perjanjiannya ditandatangani pada 21 Agustus 1522 M, berisi tentang kerjasama di bidang perdagangan dan pertahanan. Rintisan kerja sama antara Pajajaran dan Portugis itu telah dirintis sejak Prabu Jaya Dewata masih berkuasa. Peristiwa tersebut merupakan peristiwa pertama dalam sejarah diplomatik Nusantara, boleh dikatakan bahwa ia merupakan seorang raja dari Nusantara yang pertama kali melakukan hubungan diplomatik dengan orang-orang Eropa.
Perjanjian kerjasama antara Pajajaran dan Portugis itu telah menimbulkan kekhawatiran bagi kerajaan Demak dan Cirebon. Karena itulah pada tahun 1526 M, Sultan Trenggono dari Demak mengutus Fadhilah Khan (Fathailah atau Faletehan) ke Cirebon untuk sama-sama menguasai Sunda Kelapa yang pada waktu itu masih berada dalam kekuasaan Pajajaran. Strategi ini diambil agar pihak Portugis tidak dapat menduduki pelabuhan Sunda Kelapa. Tidak berapa lama pad atahun 1527 M Portugis datang ke Sunda Kelapa untuk mewujudkan cita-cita mendirikan benteng di Muara Kali Ciliwung daerah bandar Sunda Kelapa. Namun pasukan Portugis dipukul mundur oleh pasukan Fadhilah Khan yang waktu itu sudah bergelar Pangeran Jayakarta.
Banyak nama yang dinisbahkan pada Pengeran terakhir ini, yaitu Pengeran Jayakarta, Fatahilah, Faletehan, Tagaril, dan Ki Bagus Pase. Penisbahan nama terakhir terhadapnya karena ia berasal dari Samudera Pasai. Ia merupakan menantu Sultan Trenggono dan Sultan Syarif Hidayatullah. Hal ini karena Faletehan selain menikah dengan Ratu Pembayun (Demak), ia juga menikah dengan Ratu Ayu atau Siti Winahon, puteri Syarif Hidayatullah, janda Pati Unus yang gugur di Malaka (Yuyus Suherman, 1995:17). Dengan menikahi putri Demak dan Cirebon, maka Faletehan memiliki kedudukan penting di lingkungan keluarga kedua keraton itu. Karena itulah, ketika Syarif Hidayatullah meninggal pada 19 September 1568 M, maka Faletehan diangkat menjadi pengganti Syarif Hidayatullah sebagai Sultan di Cirebon. Peristiwa itu terjadi ketika Pangeran Muhammad Arifin (Pangeran Pasarean), putra Syarif Hidayatullah, mengundurkan diri dari tahta kerajaan Islam Cirebon. Muhammad Arifin sendiri lebih memilih menjadi penyebar Islam di tatar Sunda bagian utara dan sejak itulah ia lebih dikenal dengan nama Pangeran Pasarean.
Ketika Faletehan naik tahta di Cirebon ini, saat itu, Jayakarta (Sunda Kelapa) diperintah oleh Ratu Bagus Angke, putra Muhammad Abdurrahman atau Pangeran Panjunan dari putri Banten. Namun Faletehan menduduki tahta kerajaan Cirebon dalam waktu yang tidak lama, yakni hanya berlangsung selama dua tahun, karena ia mangkat pada tahun 1570 M. Ia dimakamkan satu komplek dengan mertuanya, Syarif Hidayatullah, yakni di Astana Gunung Jati Cirebon. Ia kemudian digantikan oleh Panembahan Ratu.
Khatimah
DEMIKIANLAH sekilas mengenai uraian historis tentang peran Pangeran Cakrabuana, Kian Santang, dan Syarif Hidayatullah dalam proses penyebaran Islam di tanah Pasundan yang sekarang menjadi tiga wialyah, yaitu Jawa Barat, DKI Jakarta, dan Banten. Berdasarkan uraian di atas, maka terdapat beberapa kesimpulan dan temuan sementara yang dapat dijadikan bahan rujukan untuk penelitian selanjutnya.
Pertama, bahwa orang yang pertama menyebarkan Islam di daerah pesisir utara Cirebon adalah Pangeran Walangsungsang atau Adipati Cakrabuana atau Ki Cakrabumi atau Ki Samadullah atau Syeikh Abdul Iman, yang mendirikan kerajaan pertama Islam Pakungwati. Ia adalah ua dari Syarif Hdiayatullah.
Kedua, Kian Santang merupakan anak ketiga dari pasangan Prabu Siliwangi dan Nyi Subang Larang yang beragama Islam. Ia dilahirkan pada tahun 1425, dua puluh lima tahun sebelum lahir Sunan Gunung Jati dan Mualana Syarif Hidayatullah. Ia mulai menyebarkan agama Islam di Godog, Garut pada tahun 1445. Ia adalah penyebar Islam pertama di pedalaman tatar Sunda. Ia merupakan paman dari Syarif Hidayatullah. Ia disebutkan berasal dari wilayah Cirebon, tepatnya dari Kerajaan Sindangkasih (Majalengka).
Ketiga, Syarif Hidayatullah atau Sunan Gunung Jati adalah nama tokoh yang berbeda dengan Faletehan. Keduanya memiliki peran yang berbeda dalam usaha menyebarkan agama Islam di tanah Pasundan.
Daftar Pustaka
  • Didi Suryadi. 1977. Babad Limbangan.
  • Edi S. Ekajati. 1992. Sejarah Lokal Jawa Barat. Jakarta: Interumas Sejahtera.
  • _________. 1995. Kebudayaan Sunda (Suatu Pendekatan Sejarahi). Jakarta: Pustaka Jaya.
  • Hamka. 1960. Sejarah Umat Islam. Jakarta: Nusantara.
  • Pemerintahan Propinsi Jawa Barat. 1983. Rintisan Penelusuran Masa Silam Sejarah Jawa Barat.
  • Sulaemen Anggadiparaja. T.T. Sejarah Garut Dari Masa Ke Masa. Diktat.
  • Yuyus Suherman. 1995. Sejarah Perintisan Penyebaran Islam di Tatar Sunda. Bandung: Pustaka.

Mistisme Masyarakat Sunda; Sebuah Perbandingan dengan Jawa

oleh AFIF MUHAMMAD 

KETIKA seseorang mendengar istilah “Agama Jawa” disebut orang, serta-merta terlintas suatu gambaran tentang tradisi yang berkembang dalam komunitas Jawa tertentu yang dapat dibedakan secara jelas dari agama, khususnya Islam, yang juga berkembang berdampingan dengannya. Artinya, dalam “Agama Jawa” itu terdapat suatu pandangan hidup yang terdiri atas sistem kepercayaan, peribadatan, etika filsafat, seni, dan lain-lain, yang secara keseluruhan disebut dengan “Agama Jawa”, dan itu bukan Islam, bukan Kristen, bukan Hindu, dan bukan Budha.
Kalaupun dalam The Religion of Java Clifford Geertz mengemukakan trikotomi Santri, Priyayi, dan Abangan (Clifford Geertz, 1960), sebenarnya varian santri tidak mungkin dapat dimasukkan dalam kategori “pemeluk” Agama Jawa, tetapi lebih tepat jika disebut sebagai pemeluk Islam yang bersuku Jawa. Sebab, dalam religiusitasnya, mereka lebih menampakkan kesantriannya ketimbang kejawaannya. Berbeda dengan Priyayi dan Abangan yang memiliki warna Jawa lebih pekat daripada warna Islamnya.
Lalu, apa yang kira-kira terlintas dalam pikiran seseorang ketika mendengar istilah “Agama Sunda” diucapkan? Pertama-tama, mungkin dia akan mengernyitkan dahi, karena rasa-rasanya istilah ini hampir tidak pernah didengar atau dibacanya dalam literatur-literatur budaya dan antropologi. Kedua, kalaupun istilah itu ada dan pernah diucapkan orang, sosok yang disebut “Agama Sunda” itu tidak tergambar secara jelas seperti yang ada dalam istilah “Agama Jawa”.
Sebagai orang Jawa yang sudah mukim di tatar Sunda lebih lama dibandingkan di kampung sendiri, saya bahkan belum pernah mendengar kawan-kawan doktor saya yang asli Sunda menyebut istilah “Agamaa Sunda”, baik dalam ucapan sehari-hari, dalam diskusi-diskusi, maupun dalam literatur dan makalah-makalah yang mereka tulis.
Adalah benar bahwa corak keislaman orang Jawa, pada sebagian penganutnya, terwarnai oleh tradisi-tradisi Jawa, dan kejawaan orang Jawa terpengaruh oleh tradisi-tradisi Islam. Akan tetapi, istilah “penganut Kejawen” dan “Penghayat Kepercayaan” yang begitu dikenal luas oleh masyarakat Jawa, secara jelas membedakan kedua komunitas tersebut. Bahkan, para penghayat kepercyaan tampak gigih mempertahankan identitas diri mereka dan enggan disebut muslim. Pada dekade 70-an Pak Rasyidi (Prof. Dr. HM. Rasyidi, alm.) terlibat polemik sangat sengit dengan Warsito S., salah seorang tokoh dan pembela kebatinan Jawa. Dalam polemik tersebut, Pak Rasyidi (dan Hasbullah Bakri) menegaskan bahwa ajaran kejawen adalah semacam penyelewengan terhadap ajaran Islam, sedangkan Warsito mengatakan bahwa kejawen adalah ajaran asli Jawa yang mendapat pengaruh Islam. Teori Warsito memperoleh dukungan yang sangat kuat ketika Prof. Rachmat Soebagja menulis buku berjudul Agama Asli Indonesia. Sementara itu hampir seluruh tokoh masyarakat Sunda yang saya kenal, bahkan mungkin seluruhnya, baik dari kalangan akademisi maupun budayawan, selalu mengatakan bahwa Sunda adalah Islam.
Agama Jawa adalah agama yang sarat dengan mistisme. Ia memiliki sistem kepercayaan tentang mikrokosmos dan makrokosmos, manunggaling kawula Gusti (monisme), keselarasan hidup dengan alam dan lain-lain yang sangat khas dan terbedakan secara jelas dengan Islam. Mistisme Jawa, selain terlihat dalam kehidupan sehari-hari masyarakat Jawa (Niels Mulder, 1980), juga memiliki literatur yang sangat melimpah ruah. Lalu, apakah karena “Agama Sunda” tidak dikenal dalam masyarakat Sunda, berarti tidak ada mistisme di tengah-tengah masyarakat Sunda?
Ketika saya menjadi Ketua Jurusan Aqidah & Filsafat, Fakultas Ushuluddin,  saya mendorong mahasiswa untuk mengenal dan mempelajari Budaya dan Filsafat Sunda, antara lain berkunjung ke Caraka Sundanologi (mohon maaf jika salah sebut) dan belajar kepada para tokohnya. Mereka sangat tertarik dengan filsafat Sunda, yang memang belum banyak mereka kenal. Tetapi, ketika saya bertanya kepada mereka tentang mistismenya, mereka cepat-cepat menjawab, “Ada, tapi, sepertinya tidak berbeda dengan Islam”…